نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن

نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن

چکیده

هدف تحقیق حاضر بررسی نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریائی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن (جهت ارزیابی شاخص های عملکرد در چهار بعد مالی، مشتری، رشد و یادگیری و فرآیندهای داخلی کسب و کار) می باشد. تحقيق حاضر در سطح روسای ادارات و کارشناسان در سازمان بنادر و دریانوردی، شرکت های حمل و نقل و بازرگانی دولتی و خصوصی و منطقه ویژه اقتصادی و گمرک استان بوشهر انجام شده است. جامعه آماري شامل مجموعه مدیران مرتبط و سرپرستان این سازمان ها می باشند که به سوالات پرسشنامه پاسخ گفته اند و بر اساس آمار و اطلاعات موجود تعداد آنها در زمان انجام تحقیق حدود ۳۰۰ نفر می باشد. جهت انتخاب نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و با توجه به حجم جامعه (۳۰۰ نفر) و جای گذاری در فرمول نمونه گیری تصادفی کوکران، حداقل حجم نمونه به تعداد ۱۶۸ عدد مشخص شده است. گردآوری داده­ها از طریق ابزار پرسش­نامه انجام گرفته است که ضمن مشخص و محدود شدن موضوع، متغير‌هاي تحقيق، گویه های پرسشنامه، مدل مفهومي و فرضیات مشخص و تدوین گرديده است. این متغیر ها شامل فرآیندهای داخلی (کسب و کار)، مشتری، مالی و رشد و یادگیری می باشند. براي بررسي روايي صوري پرسشنامه از نظرات اساتيد و براي بررسي روايي سازه از تحليل عاملي تأييدي (^[۱]CFA) استفاده شد. همچنين روش آلفاي كرونباخ براي بررسي پايايي ابزار بكار گرفته شده است. براي انجام آزمون‌هاي روايي و پايايي از نرم افزار SPSS21 استفاده شده است. در اين پژوهش به دو روش توصيفي و استنباطي به تجزيه و تحليل داده­هاي به دست آمده پرداخته شده است. در سطح توصيفي با استفاده از رسم جداول و نمودارها، به توصيف اطلاعات پرداخته شد و در سطح آمار استنباطي هم به منظور آزمون فرضیه های این تحقيق و همچنین بررسی مدل کلی ارائه شده از روش همبستگی پیرسون یا آزمون T رابطه بین متغیرهای پژوهش و تحلیل داده ها استفاده گرديد. نتیاج بدست آمده نشان می دهد که بنادر خشک تاثیر مثبت و معناداری بر شاخصه های کارت امتیازی متوازن (فرآیندهای داخلی کسب و کار، مالی، مشتری، رشد و یادگیری) در صنعت حمل و نقل دریایی دارند.

مقدمه

مفهوم بنادر خشک که با توجه به اهداف انتخاب و مزایای مختلف آن، راهکار مناسبی در مواجهه با مشکلات ناشی از تراکم ترافیک بنادر و همچنین ارائه سایر خدمات بندر در خارج از آن است، گزینۀ مناسبی به‌منظور ارتقاء سطح حمل ونقل دریایی کشور در مقایسه با کشورهای همسایه است و از سویی دیگر موجب توسعه و سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌و‌‌نقل ریلی خواهد گردید. مزایای دیگر آن نظیر تأثیرات زیست‌محیطی نیز مفید فایده خواهد بود. اصولاً ایجاد بنادر خشک به کاهش فاصلۀ موجود در بین شیوه‌های حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی منجر‌می‌شود. بنادر خشک نقش مهمی در توسعۀ حمل‌ونقل کالا و منطقۀ قرارگیری آن ایفا‌می‌کنند.

نکات مهمی که در مسیر اجرایی بنادر خشک در کشور مطرح ‌هستند، شامل: تدوین مقررات جامع، انتخاب نوع مناسب از بنادر خشک، ارائۀ خدمات رفاهی و تفریحی، مسائل مهم مرتبط با حمایت مسئولین و نهادهای دولتی، مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی و خصوصی، هماهنگی در میان نهادهای مختلف در زمینۀ سیاست‌گذاری در ابعاد محلی، منطقه‌ای و ملی و رفع مشکلات اداری و دیوان سالاری هستند. بدیهی است که توجه به موارد مذکور و اجرای آن‌ها موجب تسریع روند ایجاد بنادر خشک و همچنین حمل‌ونقل ترکیبی در کشور خواهد شد.

بیان مساله

موقعیت استرتژیک کشور ایران در کریدورهاي شمال، جنوب و شرق ترانزیت بین المللی، و گستره مرزهاي آبی در شمال و جنوب آن باعث شده تا صنعت حمل ونقل دریایی و مخصوصا بنادر تجاری از نقشی کلیدي درتجارت و توسعه اقتصادي برخوردار شوند. مزیت دسترسی به آبهای آزاد و انجام صادرات و واردات از طریق دریا، سبب توجه خاص و اعلام نیاز سایر کشورهای منطقه به حوزه بنادر و حمل ونقل دریایی ما شده است. آنچه در این راستا براي تبدیل شدن به هاب منطقه در حوزه ترانزیت بار ضروري به نظر می رسد، توسعه وارتقاء سطح بنادر کشور است چرا که بنادر نه فقط به عنوان مبادي ورود وخروج کالا بلکه به عنوان نقاط تسریع کننده رشد اقتصادي و تقویت کننده امنیت ملی نیز مطرح هستند. حوزه بنادر جمهوری اسلامی ایران، سرمایه ملی راهبردی بشمار می آید که طی سالیان متمادی توسعه یافته و با توجه به سرمایه گذاری ها و عملکرد موثر بخش های دولتی و خصوصی، اکنون در سطح مطلوبی از استعداد و پتانسیل عملکردی قرار دارد به نحوی که توسعه متوازن و درخشان این بخش در سطح منطقه و جهان بارز و مثال زدنی است. با توجه به استقرار کشور ایران در چهارراه کریدوري جهان شامل: کریدورهاي شمال- جنوب (کریدور اتصال اقیانوس هند و خلیج فارس از طریق ایران به دریاي خزر و سپس از طریق روسیه به سن پترزبورگ و شمال اروپا)، شرق-غرب (کریدور اتصال و ترانزیت چین و آسیاي میانه در شرق و شمال شرقی از طریق قلمرو ایران به حوزه هاي قفقاز، آسیاي غربی و حوزه دریاي مدیترانه)، جنوب آسیا (کریدور آسیاي جنوب شرقی و گذر از شبه قاره هند به سمت ایران و نهایتا حوزه هاي اروپا و دریاي مدیترانه) و تراسیکا (کریدور حمل و نقل شرق – غرب از طریق دریاي سیاه – جمهوري قفقاز – دریاي خزر و آسیاي میانه، میان اروپا و آسیاي میانه) وآلتید (پروژه توسعه زیرساخت حمل و نقل زمینی آسیا)، طرح موضوعاتی همچون خلق موقعیت راهبردی و رقابتی، بارورسازي قابلیت هاي ترانزیتی و توسعه این قابلیت ها تا سطح استانداردهاي بین المللی در راستای دستیابی به تعادل هاي ملی و منطقه اي دور از ذهن نیست. با مد نظر قراردادن برنامه استراتژیک ایران، انتظار می رود درآینده ای نزدیک، بزرگترین بندر جنوبی (بندر شهید رجایی) به هاب زیرمنطقه اي و منطقه اقتصادی چابهار به عنوان بندر هاب (مگاپورت) منطقه ای مبدل شده (بندر چابهار با برخورداري از موقعیت استراتژیک در شرق تنگه هرمز و دریاي عمان و خارج بودن از منطقه بحران خیز خلیج فارس، در مسیر خطوط اصلی کشتیرانی به آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته و به عنوان کوتاه ترین راه ارتباطی و ترانزیتی کشورهاي آسیاي میانه و افغانستان به بازارهاي خلیج فارس، شرق آفریقا و دیگر نقاط جهان مطرح است و به عنوان یکی از پرارزشترین سواحل دنیا به لحاظ قابلیت هاي بازرگانی و ترانزیتی و توسعه سایر فعالیت هاي اقتصادي در زمینه هاي صنعتی و گردشگري به حساب می آید) و ضمن پذيرش خطوط كشتيراني بين المللي، به بارهاي انبوه ترانشيپي و ترانزيتي از طريق كانتينر خدمات رساني گردد و پيش بيني تمهيدات لازم از سوی وزارت راه و شهر سازی در گسترش زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و همچنین تسريع روند جابه جايي بار و انتقال آن به مكاني مناسب، در قالب طرح حمل و نقل چند وجهی و بنادر خشک ضروري به نظر مي رسد. به ويژه آنكه، فاصلة دو هزار كيلومتري مرزهاي شمالي و جنوبي ايران، تقاضاي روزافزون همسايگان سواحل جنوبي خليج فارس، شبه قارة هند و آسياي دور براي عبور محموله هاي تجاري خود از خاك ايران و همچنين دستيابي كشورهاي مشترك المنافع و حوزة قفقاز به آبهاي آزاد از مسير ايران، مزيت هاي منحصر به فردي است كه در صورت توجه به تسهيل و تسريع روند جابه جايي بار، فرصت هاي اقتصادی بسياري را در اختيار قرار می دهد (امامی ۱۳۸۹).

صنعت حمل و نقل دريايي با ورود كانتينر از اواسط دهه ۱۹۶۰، تغییر سبک های سنتی انتقال کالا و رشد حمل و نقل تركيبي(چندوجهی) تحولات اساسی و رشد چشمگیری در حدود پنج برابری را تجربه نمود بطوری که، سهولت کاربری و رشد استفاده از کانتینر در حمل نقل دریایی- زمینی از یک سو و افزایش چشمگیر کشتیهای بسیار بزرگ حامل کانتینر ازسوی دیگر باعث انباشت میزان قابل توجه کالا در بنادر و در نتیجه تراکم تردد در منطقه و مسیرهای منتهی به بنادر، و همچنین کمبود فضای مناسب و ارزان قیمت به منظور تخلیه، بارگیری و انبارسازی کانتینرها شده است. توسعه کارخانجات و صنایع جدید در کنار افزایش میزان عرضه و تقاضای کالای مرتبط با حمل ونقل دریایی، گسترش بنادرتجاری و مسیرهای انتقال کالا را ضروری و اجتناب ناپذیر می نماید، که این امر خود باعث افزایش تردد وسایط نقلیه و کاهش فضای انبارداری می شود ودر نتیجه لزوم نوسازی در بنادر، تغییر ساختار دسترسی به پس کرانه، طرح ریزی ایجاد پایانه های ترانزیتی داخلی و برقراری جریان مبادلات چند وجهی احساس می شود.

بندرخشك يك پايانه تركيبي در پسكرانه مي باشد كه به يك يا چند بندر ساحلي با استفاده از يك شيوه حمل و نقل با ظرفيت بالا همانند قطارهاي زمان بندي شده متصل است؛ و طيف وسيعي از تمام سرويس هاي ارائه داده شده در بنادر ساحلي، در بنادر خشك (حتي با كيفيتي بهتر و بهره وري بالاتر) قابل ارائه خواهد بود. اين خدمات شامل انبارسازي كالا، امور گمركي، ترخيص و پشتيباني كالا،  نگهداري از كانتينرهاي خالي، تعميرات كانتينرها مي باشد.

ایفای نقش مدیریت راهبردی بنادر و پایانه های ترکیبی در شکوفایی اقتصاد از یک سو و تلاش جهت کمرنگ کردن اثر تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی از سوی دیگر و به تبع آن خروج اقتصاد کشور از رکود، دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالا، ارتباطات جدید اقتصادی در سطح بین‌الملل، خیز بلند کشورهای صنعتی جهت بهره گیری از بازار تقاضای مصرف کننده ایرانی، که همگی نوید افزایش حجم واردات و صادرات کالاها به کشور را دارد، سبب شده تا بررسی ضرورت استقرار و بکارگیری بنادرخشک در ارتقاء راهبرد مزیت رقابتی در قیاس با سایر کشورها و تبدیل شدن بنادر ساحلی به وضعیتی پویا، بهره ور و کاربردی، حیاتی و مهم به نظر برسد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

مسائل اقتصادی و تجارت کشور در اوایل دهه اخیر، در پی مناقشات مداخله جویانه و جبهه گیری جدید قدرت های جهانی در زمینه فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران با موجی از تحریم های بین المللی و تنش های درونی مواجه و اساس کارکردهای حیاتی اقتصاد کشور از جمله صنعت حمل و نقل و زیر شاخه های آن را با چالش های جدی روبرو نموده است. ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحده در کنار تشدید تحریم های بین المللی خود، به طور مستقیم و مستقل نهادها و شرکت های تشکیل دهنده ستون فقرات حمل ونقل کالا و مسافر در جمهوری اسلامی ایران را از حیث کلیه خدمات بانکی، قراردادهای بین المللی، معاملات ارزی، تامین مایحتاج، بیمه و غیره مورد تحریم قرار داده اند. در چنین شرایطی ابتکار عمل و توسعه هدفمند بخش بنادر کشور تکلیفی است که باید با تکیه حداکثری بر ادراکات موجود و نهایت دقت، صحت، دوراندیشی، و سرعت بدان اهتمام ورزید. چالش های بکارگیری شیوه سنتی در انبارداری و انتقال کالا از بنادر تجاری به مناطق در تقابل با مزایای استراتژیک بنادر خشک و حمل ونقل چند وجهی آن، پژوهش حاضر را به تحقیق ابعادی در این حوزه سوق می دهد.

در نگاه اول، استراتژی ایجاد بندر خشك در راستای توسعه حمل و نقل كانتينري، کشور را قادر به بهره برداری کامل از پتانسیل ها و مزایای کاربردی این شیوه حمل و نقل و انبارداری از قبیل: افزایش ظرفیت عملکرد بنادر، کسر زمان انتظار كشتي ها جهت تخليه و بارگيري، پیشگیری از رسوب کالاها و کانتینرها، کاهش بار ترافیکی و در نتیجه تصادفات و تلفات جاده ای، کاهش مصرف سوخت و هزینه های حمل و نقل و کاهش اثرات زیانبار زیست محیطی، افزایش جریان های کالایی، تسریع در مراحل ترخیص گمركي، ايجاد فرصت هاي شغلي منطقه ای و … می نماید. بدون وجود بندر خشك، مزیت حمل كانتينر براي راه آهن در كوتاه مدت يك بازار يكسر بار و در بلند مدت به علت عدم توجیه اقتصادی، منجر به ایجاد بازاری رو به تحلیل و زوال می گردد(كما اينكه كانتينرگريزي در بين كريرهاي ريلي موجود مختص حمل كانتينر، مشهود است). علت اين امر اين است كه بندر خشك شرايط حمل انبوه را از طريق ايجاد بازار متمركز خدمات كانتينري در داخل كشور براي حمل ريلي كانتينر فراهم مي سازد. به طور قاطع مي توان گفت توسعه حمل و نقل ريلي- كانتينر در گرو ايجاد و توسعه بنادر خشك بوده و تقريباً تمام كشورها، توسعه حمل ريلي كانتينر خود را مديون بنادر خشك مي باشند.

از نگاهی دیگر، گستره جغرافيايي وسيع کشور ايران و فاصله زيادي اكثر شهرهاي كشور با بنادر ساحلي، مشكلات عدیده ای را براي صادر كنندگان، وارد كنندگان و ترانزيت كالا به وجود آورده است. هزينه بالاي حمل و نقل جاده اي و به تبع آن افزايش قيمت تمام شده محصولات داخل كشور مزید بر علت بوده و سبب کاهش قدرت رقابت توليد كنندگان داخلي نسبت به رقباي خارجي و تحت تاثیر قرار دادن تجارت بين المللي ايران شده است. در كنار اين مساله، ترافيك سنگين راه هاي ارتباطي كشور در نواحی ساحلي و بنادردريايي (با توجه به ماهيت توريستي، گردشگری و اقتصادی آنها) در مقاطعي از سال، تردد کامیون ها و نقل و انتقال کالا را با مشکلات عدیده ای مواجه می سازد که به تبع آن چالش های اساسی در بخش های صنعتی، تولیدی و توزیعی ایجاد شده و اقتصاد کشور را تحت الشعاع قرار می دهد.

بر پایه نتايج برگرفته از مطالعات اقتصادي، پاسخ گويي به نيازهاي بيشمار حمل ونقلي، افزايش ظرفيت بنادر بزرگ تجاري و همچنين كسب سهم بيشتر از بازارمنطقه اي، تنها با انتخاب استراتژی “بنادرخشك” ميسر می گردد، انتخابي كه بستر شکل گیری مهمترین خاستگاه های مزیت رقابتی (فراهم بودن بازار داخلی به عنوان تکیه گاه نشو و نمای بنادر کشور، تعمیق موقعیت جغرافیایی ایران و پتانسیل های شبکه حمل ونقلی آن، توانمندسازی شرکت های پایانه دار وابسته به بخش خصوصی، توسعه و تقویت سرمایه انسانی بخش بنادر کشور، توسعه مدیریت نوآوری در آن…..) و تغییر روندهای توسعه ای کشور خواهد بود. ابعادی همچون کارکردهای حمل و نقلی، کارکردهای لجستیکی انبارداری، کارکردهای بنادر بین المللی، تسهیلات به مشتریان و رانندگان و کارکردهای فناوری اطلاعات درباره تسهیل حمل و نقلی، از جمله شاخصه های درجه بندی بنادر خشک بشمار می آیند. لذا، مطالعه و بررسی نقش استراتژیک بنادر خشک به عنوان زنجیره تامین حمل و نقل پسکرانه ای در فعال سازی ظرفیت های تولیدی کشور، ترخیص به موقع کالاها از بنادر، ایجاد مواصلات حیاتی بین المللی در کنار ارز آوری بالا، تسریع دسترسی به پایانه ها و تکمیل زنجیره لجستیکی چرخه حمل و نقل و بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور همراستا با فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اهتمام به پیاده سازی سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش بنیان در منطقه) و پیشرفت و تعالی روزافزون نظام جمهوری اسلامی ایران ضروری و مهم به نظر می رسد.