نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن

نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن

چکیده

هدف تحقیق حاضر بررسی نقش بنادر خشک در بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریائی کشور با استفاده از روش کارت امتیازی متوازن (جهت ارزیابی شاخص های عملکرد در چهار بعد مالی، مشتری، رشد و یادگیری و فرآیندهای داخلی کسب و کار) می باشد. تحقیق حاضر در سطح روسای ادارات و کارشناسان در سازمان بنادر و دریانوردی، شرکت های حمل و نقل و بازرگانی دولتی و خصوصی و منطقه ویژه اقتصادی و گمرک استان بوشهر انجام شده است. جامعه آماری شامل مجموعه مدیران مرتبط و سرپرستان این سازمان ها می باشند که به سوالات پرسشنامه پاسخ گفته اند و بر اساس آمار و اطلاعات موجود تعداد آنها در زمان انجام تحقیق حدود ۳۰۰ نفر می باشد. جهت انتخاب نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و با توجه به حجم جامعه (۳۰۰ نفر) و جای گذاری در فرمول نمونه گیری تصادفی کوکران، حداقل حجم نمونه به تعداد ۱۶۸ عدد مشخص شده است. گردآوری داده­ها از طریق ابزار پرسش­نامه انجام گرفته است که ضمن مشخص و محدود شدن موضوع، متغیر‌های تحقیق، گویه های پرسشنامه، مدل مفهومی و فرضیات مشخص و تدوین گردیده است. این متغیر ها شامل فرآیندهای داخلی (کسب و کار)، مشتری، مالی و رشد و یادگیری می باشند. برای بررسی روایی صوری پرسشنامه از نظرات اساتید و برای بررسی روایی سازه از تحلیل عاملی تأییدی (^[۱]CFA) استفاده شد. همچنین روش آلفای کرونباخ برای بررسی پایایی ابزار بکار گرفته شده است. برای انجام آزمون‌های روایی و پایایی از نرم افزار SPSS21 استفاده شده است. در این پژوهش به دو روش توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده­های به دست آمده پرداخته شده است. در سطح توصیفی با استفاده از رسم جداول و نمودارها، به توصیف اطلاعات پرداخته شد و در سطح آمار استنباطی هم به منظور آزمون فرضیه های این تحقیق و همچنین بررسی مدل کلی ارائه شده از روش همبستگی پیرسون یا آزمون T رابطه بین متغیرهای پژوهش و تحلیل داده ها استفاده گردید. نتیاج بدست آمده نشان می دهد که بنادر خشک تاثیر مثبت و معناداری بر شاخصه های کارت امتیازی متوازن (فرآیندهای داخلی کسب و کار، مالی، مشتری، رشد و یادگیری) در صنعت حمل و نقل دریایی دارند.

مقدمه

مفهوم بنادر خشک که با توجه به اهداف انتخاب و مزایای مختلف آن، راهکار مناسبی در مواجهه با مشکلات ناشی از تراکم ترافیک بنادر و همچنین ارائه سایر خدمات بندر در خارج از آن است، گزینۀ مناسبی به‌منظور ارتقاء سطح حمل ونقل دریایی کشور در مقایسه با کشورهای همسایه است و از سویی دیگر موجب توسعه و سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌و‌‌نقل ریلی خواهد گردید. مزایای دیگر آن نظیر تأثیرات زیست‌محیطی نیز مفید فایده خواهد بود. اصولاً ایجاد بنادر خشک به کاهش فاصلۀ موجود در بین شیوه‌های حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی منجر‌می‌شود. بنادر خشک نقش مهمی در توسعۀ حمل‌ونقل کالا و منطقۀ قرارگیری آن ایفا‌می‌کنند.

نکات مهمی که در مسیر اجرایی بنادر خشک در کشور مطرح ‌هستند، شامل: تدوین مقررات جامع، انتخاب نوع مناسب از بنادر خشک، ارائۀ خدمات رفاهی و تفریحی، مسائل مهم مرتبط با حمایت مسئولین و نهادهای دولتی، مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی و خصوصی، هماهنگی در میان نهادهای مختلف در زمینۀ سیاست‌گذاری در ابعاد محلی، منطقه‌ای و ملی و رفع مشکلات اداری و دیوان سالاری هستند. بدیهی است که توجه به موارد مذکور و اجرای آن‌ها موجب تسریع روند ایجاد بنادر خشک و همچنین حمل‌ونقل ترکیبی در کشور خواهد شد.

بیان مساله

موقعیت استرتژیک کشور ایران در کریدورهای شمال، جنوب و شرق ترانزیت بین المللی، و گستره مرزهای آبی در شمال و جنوب آن باعث شده تا صنعت حمل ونقل دریایی و مخصوصا بنادر تجاری از نقشی کلیدی درتجارت و توسعه اقتصادی برخوردار شوند. مزیت دسترسی به آبهای آزاد و انجام صادرات و واردات از طریق دریا، سبب توجه خاص و اعلام نیاز سایر کشورهای منطقه به حوزه بنادر و حمل ونقل دریایی ما شده است. آنچه در این راستا برای تبدیل شدن به هاب منطقه در حوزه ترانزیت بار ضروری به نظر می رسد، توسعه وارتقاء سطح بنادر کشور است چرا که بنادر نه فقط به عنوان مبادی ورود وخروج کالا بلکه به عنوان نقاط تسریع کننده رشد اقتصادی و تقویت کننده امنیت ملی نیز مطرح هستند. حوزه بنادر جمهوری اسلامی ایران، سرمایه ملی راهبردی بشمار می آید که طی سالیان متمادی توسعه یافته و با توجه به سرمایه گذاری ها و عملکرد موثر بخش های دولتی و خصوصی، اکنون در سطح مطلوبی از استعداد و پتانسیل عملکردی قرار دارد به نحوی که توسعه متوازن و درخشان این بخش در سطح منطقه و جهان بارز و مثال زدنی است. با توجه به استقرار کشور ایران در چهارراه کریدوری جهان شامل: کریدورهای شمال- جنوب (کریدور اتصال اقیانوس هند و خلیج فارس از طریق ایران به دریای خزر و سپس از طریق روسیه به سن پترزبورگ و شمال اروپا)، شرق-غرب (کریدور اتصال و ترانزیت چین و آسیای میانه در شرق و شمال شرقی از طریق قلمرو ایران به حوزه های قفقاز، آسیای غربی و حوزه دریای مدیترانه)، جنوب آسیا (کریدور آسیای جنوب شرقی و گذر از شبه قاره هند به سمت ایران و نهایتا حوزه های اروپا و دریای مدیترانه) و تراسیکا (کریدور حمل و نقل شرق – غرب از طریق دریای سیاه – جمهوری قفقاز – دریای خزر و آسیای میانه، میان اروپا و آسیای میانه) وآلتید (پروژه توسعه زیرساخت حمل و نقل زمینی آسیا)، طرح موضوعاتی همچون خلق موقعیت راهبردی و رقابتی، بارورسازی قابلیت های ترانزیتی و توسعه این قابلیت ها تا سطح استانداردهای بین المللی در راستای دستیابی به تعادل های ملی و منطقه ای دور از ذهن نیست. با مد نظر قراردادن برنامه استراتژیک ایران، انتظار می رود درآینده ای نزدیک، بزرگترین بندر جنوبی (بندر شهید رجایی) به هاب زیرمنطقه ای و منطقه اقتصادی چابهار به عنوان بندر هاب (مگاپورت) منطقه ای مبدل شده (بندر چابهار با برخورداری از موقعیت استراتژیک در شرق تنگه هرمز و دریای عمان و خارج بودن از منطقه بحران خیز خلیج فارس، در مسیر خطوط اصلی کشتیرانی به آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته و به عنوان کوتاه ترین راه ارتباطی و ترانزیتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان به بازارهای خلیج فارس، شرق آفریقا و دیگر نقاط جهان مطرح است و به عنوان یکی از پرارزشترین سواحل دنیا به لحاظ قابلیت های بازرگانی و ترانزیتی و توسعه سایر فعالیت های اقتصادی در زمینه های صنعتی و گردشگری به حساب می آید) و ضمن پذیرش خطوط کشتیرانی بین المللی، به بارهای انبوه ترانشیپی و ترانزیتی از طریق کانتینر خدمات رسانی گردد و پیش بینی تمهیدات لازم از سوی وزارت راه و شهر سازی در گسترش زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و همچنین تسریع روند جابه جایی بار و انتقال آن به مکانی مناسب، در قالب طرح حمل و نقل چند وجهی و بنادر خشک ضروری به نظر می رسد. به ویژه آنکه، فاصله دو هزار کیلومتری مرزهای شمالی و جنوبی ایران، تقاضای روزافزون همسایگان سواحل جنوبی خلیج فارس، شبه قاره هند و آسیای دور برای عبور محموله های تجاری خود از خاک ایران و همچنین دستیابی کشورهای مشترک المنافع و حوزه قفقاز به آبهای آزاد از مسیر ایران، مزیت های منحصر به فردی است که در صورت توجه به تسهیل و تسریع روند جابه جایی بار، فرصت های اقتصادی بسیاری را در اختیار قرار می دهد (امامی ۱۳۸۹).

صنعت حمل و نقل دریایی با ورود کانتینر از اواسط دهه ۱۹۶۰، تغییر سبک های سنتی انتقال کالا و رشد حمل و نقل ترکیبی(چندوجهی) تحولات اساسی و رشد چشمگیری در حدود پنج برابری را تجربه نمود بطوری که، سهولت کاربری و رشد استفاده از کانتینر در حمل نقل دریایی- زمینی از یک سو و افزایش چشمگیر کشتیهای بسیار بزرگ حامل کانتینر ازسوی دیگر باعث انباشت میزان قابل توجه کالا در بنادر و در نتیجه تراکم تردد در منطقه و مسیرهای منتهی به بنادر، و همچنین کمبود فضای مناسب و ارزان قیمت به منظور تخلیه، بارگیری و انبارسازی کانتینرها شده است. توسعه کارخانجات و صنایع جدید در کنار افزایش میزان عرضه و تقاضای کالای مرتبط با حمل ونقل دریایی، گسترش بنادرتجاری و مسیرهای انتقال کالا را ضروری و اجتناب ناپذیر می نماید، که این امر خود باعث افزایش تردد وسایط نقلیه و کاهش فضای انبارداری می شود ودر نتیجه لزوم نوسازی در بنادر، تغییر ساختار دسترسی به پس کرانه، طرح ریزی ایجاد پایانه های ترانزیتی داخلی و برقراری جریان مبادلات چند وجهی احساس می شود.

بندرخشک یک پایانه ترکیبی در پسکرانه می باشد که به یک یا چند بندر ساحلی با استفاده از یک شیوه حمل و نقل با ظرفیت بالا همانند قطارهای زمان بندی شده متصل است؛ و طیف وسیعی از تمام سرویس های ارائه داده شده در بنادر ساحلی، در بنادر خشک (حتی با کیفیتی بهتر و بهره وری بالاتر) قابل ارائه خواهد بود. این خدمات شامل انبارسازی کالا، امور گمرکی، ترخیص و پشتیبانی کالا،  نگهداری از کانتینرهای خالی، تعمیرات کانتینرها می باشد.

ایفای نقش مدیریت راهبردی بنادر و پایانه های ترکیبی در شکوفایی اقتصاد از یک سو و تلاش جهت کمرنگ کردن اثر تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی از سوی دیگر و به تبع آن خروج اقتصاد کشور از رکود، دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالا، ارتباطات جدید اقتصادی در سطح بین‌الملل، خیز بلند کشورهای صنعتی جهت بهره گیری از بازار تقاضای مصرف کننده ایرانی، که همگی نوید افزایش حجم واردات و صادرات کالاها به کشور را دارد، سبب شده تا بررسی ضرورت استقرار و بکارگیری بنادرخشک در ارتقاء راهبرد مزیت رقابتی در قیاس با سایر کشورها و تبدیل شدن بنادر ساحلی به وضعیتی پویا، بهره ور و کاربردی، حیاتی و مهم به نظر برسد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

مسائل اقتصادی و تجارت کشور در اوایل دهه اخیر، در پی مناقشات مداخله جویانه و جبهه گیری جدید قدرت های جهانی در زمینه فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران با موجی از تحریم های بین المللی و تنش های درونی مواجه و اساس کارکردهای حیاتی اقتصاد کشور از جمله صنعت حمل و نقل و زیر شاخه های آن را با چالش های جدی روبرو نموده است. ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحده در کنار تشدید تحریم های بین المللی خود، به طور مستقیم و مستقل نهادها و شرکت های تشکیل دهنده ستون فقرات حمل ونقل کالا و مسافر در جمهوری اسلامی ایران را از حیث کلیه خدمات بانکی، قراردادهای بین المللی، معاملات ارزی، تامین مایحتاج، بیمه و غیره مورد تحریم قرار داده اند. در چنین شرایطی ابتکار عمل و توسعه هدفمند بخش بنادر کشور تکلیفی است که باید با تکیه حداکثری بر ادراکات موجود و نهایت دقت، صحت، دوراندیشی، و سرعت بدان اهتمام ورزید. چالش های بکارگیری شیوه سنتی در انبارداری و انتقال کالا از بنادر تجاری به مناطق در تقابل با مزایای استراتژیک بنادر خشک و حمل ونقل چند وجهی آن، پژوهش حاضر را به تحقیق ابعادی در این حوزه سوق می دهد.

در نگاه اول، استراتژی ایجاد بندر خشک در راستای توسعه حمل و نقل کانتینری، کشور را قادر به بهره برداری کامل از پتانسیل ها و مزایای کاربردی این شیوه حمل و نقل و انبارداری از قبیل: افزایش ظرفیت عملکرد بنادر، کسر زمان انتظار کشتی ها جهت تخلیه و بارگیری، پیشگیری از رسوب کالاها و کانتینرها، کاهش بار ترافیکی و در نتیجه تصادفات و تلفات جاده ای، کاهش مصرف سوخت و هزینه های حمل و نقل و کاهش اثرات زیانبار زیست محیطی، افزایش جریان های کالایی، تسریع در مراحل ترخیص گمرکی، ایجاد فرصت های شغلی منطقه ای و … می نماید. بدون وجود بندر خشک، مزیت حمل کانتینر برای راه آهن در کوتاه مدت یک بازار یکسر بار و در بلند مدت به علت عدم توجیه اقتصادی، منجر به ایجاد بازاری رو به تحلیل و زوال می گردد(کما اینکه کانتینرگریزی در بین کریرهای ریلی موجود مختص حمل کانتینر، مشهود است). علت این امر این است که بندر خشک شرایط حمل انبوه را از طریق ایجاد بازار متمرکز خدمات کانتینری در داخل کشور برای حمل ریلی کانتینر فراهم می سازد. به طور قاطع می توان گفت توسعه حمل و نقل ریلی- کانتینر در گرو ایجاد و توسعه بنادر خشک بوده و تقریباً تمام کشورها، توسعه حمل ریلی کانتینر خود را مدیون بنادر خشک می باشند.

از نگاهی دیگر، گستره جغرافیایی وسیع کشور ایران و فاصله زیادی اکثر شهرهای کشور با بنادر ساحلی، مشکلات عدیده ای را برای صادر کنندگان، وارد کنندگان و ترانزیت کالا به وجود آورده است. هزینه بالای حمل و نقل جاده ای و به تبع آن افزایش قیمت تمام شده محصولات داخل کشور مزید بر علت بوده و سبب کاهش قدرت رقابت تولید کنندگان داخلی نسبت به رقبای خارجی و تحت تاثیر قرار دادن تجارت بین المللی ایران شده است. در کنار این مساله، ترافیک سنگین راه های ارتباطی کشور در نواحی ساحلی و بنادردریایی (با توجه به ماهیت توریستی، گردشگری و اقتصادی آنها) در مقاطعی از سال، تردد کامیون ها و نقل و انتقال کالا را با مشکلات عدیده ای مواجه می سازد که به تبع آن چالش های اساسی در بخش های صنعتی، تولیدی و توزیعی ایجاد شده و اقتصاد کشور را تحت الشعاع قرار می دهد.

بر پایه نتایج برگرفته از مطالعات اقتصادی، پاسخ گویی به نیازهای بیشمار حمل ونقلی، افزایش ظرفیت بنادر بزرگ تجاری و همچنین کسب سهم بیشتر از بازارمنطقه ای، تنها با انتخاب استراتژی “بنادرخشک” میسر می گردد، انتخابی که بستر شکل گیری مهمترین خاستگاه های مزیت رقابتی (فراهم بودن بازار داخلی به عنوان تکیه گاه نشو و نمای بنادر کشور، تعمیق موقعیت جغرافیایی ایران و پتانسیل های شبکه حمل ونقلی آن، توانمندسازی شرکت های پایانه دار وابسته به بخش خصوصی، توسعه و تقویت سرمایه انسانی بخش بنادر کشور، توسعه مدیریت نوآوری در آن…..) و تغییر روندهای توسعه ای کشور خواهد بود. ابعادی همچون کارکردهای حمل و نقلی، کارکردهای لجستیکی انبارداری، کارکردهای بنادر بین المللی، تسهیلات به مشتریان و رانندگان و کارکردهای فناوری اطلاعات درباره تسهیل حمل و نقلی، از جمله شاخصه های درجه بندی بنادر خشک بشمار می آیند. لذا، مطالعه و بررسی نقش استراتژیک بنادر خشک به عنوان زنجیره تامین حمل و نقل پسکرانه ای در فعال سازی ظرفیت های تولیدی کشور، ترخیص به موقع کالاها از بنادر، ایجاد مواصلات حیاتی بین المللی در کنار ارز آوری بالا، تسریع دسترسی به پایانه ها و تکمیل زنجیره لجستیکی چرخه حمل و نقل و بهبود عملکرد بنادر ساحلی و توسعه حمل و نقل دریایی کشور همراستا با فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اهتمام به پیاده سازی سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش بنیان در منطقه) و پیشرفت و تعالی روزافزون نظام جمهوری اسلامی ایران ضروری و مهم به نظر می رسد.