بازتاب تصویری فرهنگ پوشاک دوره قاجار در نگارگری های هزار و یک شب صنیع الملک
مقدمه
پوشاک مردم هر قوم و سرزمینی بیانگر تمدن و فرهنگ آن است. در این راستا، پوشاک ایرانیان همواره از غنای فرهنگی خاصی برخوردار بوده است. اطلاعات ما از پوشاک و نقشمایههای آن در دوره قاجار به جای آنکه مبتنی بر تصاویر عینی باشد متکی بر مدارک نوشتاری عموماً غیر مصور باقی‌مانده از آن دوران میباشد، و این مهم یکی از دلایل ابهامات موجود در زمینهی پوشاک این دوره میباشد؛ بنابراین پژوهش تصویری در فرهنگ پوشاک دوره قاجار در نگارگریهای این دوره میتواند رهگشای این ابهامات باشد.
پوشاک دوره قاجار به همراه نقشمایههای پر رمز و راز ایرانی آن، ره آورد و ثمره دسترنج هنرمندی است که با عشق و شوریدگی مضاعف خویش در طی قرون گذشته بر صحنه روزگار رقم خورده است. شناخت این نقشمایهها در پوشاک دوره قاجار به عنوان حرکتی زیربنایی میتواند سهم ویژهای در رشد و ارتقاء دیدگاهها و باز شدن دریچههایی تازه در زمینه اعتلای فرهنگی داشته باشد.
از این رو در پژوهش حاضر با هدف شناخت جامع و شفاف‌سازی مضامین پوشاک و نقشمایههای آن با تمرکز نگارههای هزار و یکشب اثر صنیع الملک انجام شده است. در این فصل ابتدا با تکیه بر مستندات موجود اجزای لباس ایرانیان پیش از اسلام و پس از آن به خصوص در دوره قاجار معرفی شدهاند و سپس با توجه ویژه به عکس‌ها و نقاشی‌های به همراه مدارک نوشتاری همچون سفرنامههای موجود در این دوره به تحلیل و تعریف عناصر مختلف پوشاک پرداخته شده‌است.
بیان مساله
یکی از راههای تبیین و تشریح جایگاه پوشاک و لباس در فرهنگ ما بررسی بازتاب و انعکاس این موضوع در تاریخ و ادبیات ایران میباشد. مسئلهای که اگر به درستی بحث و بررسی شود باعث گسترش فرهنگسازی مؤثر در این زمینه خواهد شد.
پوشاک همواره از ملزومات زندگی انسان در دورههای مختلف بوده است. به طور کلی پوشاک هم در دورههای تاریخی و هم در دورههای اسلامی رشد ویژهای داشته است. یکی از دورههای مهم اسلامی عصر قاجار است که در آن بسیاری از صنایع و هنرها ـ ازجمله نساجی و تولید پارچههای نفیس و پوشاک ـ به رشد و شکوفایی میرسد.
در دوره قاجار نیز همانند دورههای تاریخی پیش، نقوش در تمامی زمینههای هنری به خصوص پوشاک به صورت گسترده استفاده شده است وبه تدریج تحت تأثیر هنر اروپایی به سمت طبیعتپردازی و فاصله گرفتن از فرمهای تجریدی و انتزاعی پیش میرود. علاوه بر تغییر نقشها شاهد تغییر در موضوعات به کار رفته هستیم. در این میان با مراجعه به یکی از آثار شاخص دوره قاجار یعنی هزار و یک شب صنیع الملک مشاهده میشود که نقوش البسه در نگارههای این اثر با نقوش پارچهها و پوشاک دوره قاجار تشابهاتی دارد که این امر میتواند به دلایل گوناگون، از جمله وجود الگویی واحد در هر دو حوزه نگارگری و طراحی پارچه، الهام گرفتن هنرمند نگارگر از نقوش پارچههای رایج در دوره قاجار و یا واقع نمایی تصاویر افراد و پوشاکشان که به طور طبیعی باید پوشاک دوران خویش را بر تن داشته باشند.
پس میتوان گفت برای آگاهی از ویژگیها و خصوصیات نقوش پارچه و پوشاک دوره قاجار و چگونگی ارتباط این نقوش با نقوش تصویر شده در البسه نگارههای هزار و یک شب صنیع الملک، میتوان به آثاری چند از بافتههای دوره قاجار که در موزه گلستان نگهداری میشود، عکسهای موجود از آن دوران، و کتب ومراجع موجود و نگارههای هزار و یک شب که در دسترس است، رجوع کرد.
البته شاید بتوان با بررسی موردی در شناساندن و ترویج نقوش و طرحهای ایرانی ـ اسلامی در پوشاک جامعه حال حاضر کشورمان گام مهمی برداشته باشیم. این یک ضرورت است که در جامعهای که تاریخ، هنر و تمدنی بیبدیل داشته شایسته نیست که از نقوش و طرحهای بیاصالت و یا متأثر از فرهنگ بیگانه در پوشاک مردمان این سرزمین استفاده نمود.
فهرست مطالب
فصل اول
۱ـ ۱ مقدمه ۲
۱ـ ۲ تعریف مسأله ۳
۱ـ ۳ پرسش / فرضیه تحقیق ۴
۱ـ ۳ـ ۱سوالات اصلی ۴
۱ـ ۳ـ ۲ سوالات فرعی ۴
۱ـ ۴ هدف و نوآوری ۴
۱ـ ۵ پیشینه تحقیق و فهرست منابع ۵
فصل دوم ۱۱
پیشینه تاریخی تحقیق ۱۱
۲ـ ۱ مقدمه ۱۲
۲ـ ۲ تاریخ سیاسی عصر قاجار ۱۲
۲ـ ۳ هنر و فرهنگ در عصر قاجار ۱۵
۲ـ۳ ـ ۱ نقاشی و نگارگری ۱۶
۲ـ۳ـ ۲هنر نساجی و پوشاک ۱۹
۲ـ ۴ تاریخ پوشاک در دوره باستان و دوره اسلامی ۲۰
۲ـ ۴ ـ ۲ مادها و هخامنشیان ۲۲
۲ـ ۵ـ ۲ پارتها و سلوکیان ۲۵
۲ـ۵ـ ۲ـ ۱ پوشاک زنان ۲۶
۲ـ ۵ـ ۳ ساسانیان ۲۶
۲ـ۵ـ ۳ـ۱ پوشاک زنان ۲۷
۲ـ۶ پوشاک در دوره اولیه ورود اسلام ۲۸
۲ـ۷ پوشاک ایرانیان در سده‌هاى ششم و هفتم هجرى ۳۰
۲ـ۸ پوشاک مردم ایران در سده هشتم و نهم هجرى ۳۲
۲ـ۹پوشاک‌هاى سده دهم و یازدهم ۳۳
۲ـ۱۰ پوشاک قاجار ۳۴
۲ـ۱۰ـ۱ پوشاک مردان ۳۴
۲ـ۱۰ـ۱ـ۱ پیراهن ۳۴
۲ـ۱۰ـ۱ـ۲ ارخالق ۳۵
۲ـ ۱۰ـ ۱ـ ۳ قبا، کمرچین ۳۶
۲ـ۱۰ـ ۱ـ ۴ کلیجه، جبه ۳۶
۲ـ۱۰ـ ۱ـ ۵ عبا و عمامه ۳۷
۲ـ۱۰ـ۱ـ ۶ شلوار، شال و کمربند ۳۸
۲ـ۱۰ـ ۱ـ ۷ کلاه ۳۸
۲ـ۱۰ـ ۱ـ ۸ کفش و جوراب ۳۹
۲ـ۱۰ـ ۲ پوشاک زنان ۴۰
۲ـ۱۰ـ ۲ـ ۱ دوره اول، از ابتدای دوران قاجار تا مسافرت «ناصرالدین شاه» به فرنگ ۴۰
۲ـ۱۰ـ۲ـ ۲ دوره دوم، از مسافرت «ناصرالدین شاه» تا پایان عصر ناصری و ابتدای دوره مظفری ۴۲
۲ـ ۱۲ هزار و یک شب ۴۶
۲ـ ۱۲ـ ۱ داستان هزار و یک شب ۴۸
۲ـ ۱۳ صنیع الملک و هزار و یک شب ۵۰
۲ـ ۱۴ خصوصیات نگارههای هزار و یک شب ۵۴
۲ـ ۱۵ جمع بندی این فصل ۵۶
۳ـ ۱ مقدمه ۵۸
۳ـ ۲ نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق ۵۸
۳ـ ۳ روش انجام پژوهش ۵۹
۳ـ ۴ جامعه آماری پژوهش ۶۰
۳ـ ۵ روش تجزیه و تحلیل دادهها ۶۰
۳ـ ۶ روش اجرای تحقیق ۶۰
۳ـ ۷ مشکلات و محدودیتها ۶۴
۳ـ ۸ جمع بندی فصل ۶۴
۴ـ ۱ مقدمه ۶۶
۴ـ۲ نگاره حیاتالنفوس و عجوز به دار صورت دام و نقش نقاشان نگاه میکنند ۶۷
۴ـ۲ـ ۱عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۷۰
۴ـ۳ نگاره عفریتی سر راه حسن قرار گرفته و میگوید من مسلمان و دلیلشما میباشم ۷۰
۴ـ۴ نگاره کارد گذاردن دختر به سینه عزیز ۷۵
۴ـ۴ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۷۸
۴ـ۵ نگاره «ملک بدر باسم در جزیره آمده پای درختی خوابیده جوهره را می‌بیند» ۷۹
۴ـ۵ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۸۱
۴ـ ۶ نگاره «پادشاه که صیاد ملک بدر باسم را به او داده و در حضور شاه ملک بدر باسم از هر گونه طعام می‌خورد» ۸۲
۴ـ۶ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۸۴
۴ـ۷نگاره عروسی دختر ملک زادگان ۸۴
۴ـ۷ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۸۶
۴ـ۸ نگاره ملکه آبریزه با کنیزکان در پیش و ملک شرکان برابر ایشان ۸۷
۴ـ۸ـ۱عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۸۹
۴ـ ۹ نگاره هارون الرشید و پسرش ۹۰
۴ـ۹ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۹۳
۴ـ۱۰ نگاره گفتگوی هارون الرشید و جعفر برمکی ۹۳
۴ـ۱۰ـ۱ عناصر بصری در فضای سازی نگاره ۹۶
۴ـ ۱۱ جوان بازرگان و کنیزک ۹۷
۴ـ ۱۱ـ ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۹۸
۴ـ ۱۲ کنیزک به حکم دختر، مردی که پنهان شده را گردن میزند ۹۹
۴ـ۱۲ـ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۱۰۰
۴ـ ۱۳ نگاره شاهزاده اردشیر با حیات النفوس در حجله می باشند ۱۰۱
۴ـ ۱۳ـ ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۱۰۳
۴ـ ۱۴ دختر جوان در انتظار نشسته ۱۰۳
۴ـ ۱۴ـ ۱ عناصر بصری در فضاسازی نگاره ۱۰۴
۴ـ ۱۵ اهل کشتی به جزیره آمده شکار میکنند ۱۰۵
۴ـ ۱۵ـ ۱ عناصر بصری در فضا سازی نگاره ۱۰۷
۴ـ ۱۶ نامه دروغین ۱۰۷
۴ـ ۱۶ـ ۱ عناصر بصری در فضا سازی ۱۰۹
۴ـ ۱۷ جمع بندی فصل ۱۰۹
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.